Piše: Rodoljub Jovanović
Koliko istorijski narativi o raspadu Jugoslavije u srednjoškolskim udžbenicima istorije u Srbiji normalizuju nasilje tokom ratova devedesetih? Ovo je drugi u nizu tekstova koji se bavi nastavom istorije u Srbiji, kao i izazovima koji smanjuju njen potencijal da doprinese pomirenju.
Udžbenici istorije su i dalje glavni agenti značenja i znanja koji mogu da imaju značajnu ulogu u kreiranju kulture mira, iako postoji veliki broj faktora koji utiču na način na koji učenici razumeju različite lekcije istorije. Oni predstavljaju veoma efikasan način prenošenja zvanične interpretacije nacionalne istorije i istorijskih narativa dominantnih u društvu.
Analize udžbenika istorije iz različitih delova sveta pokazuju da se nasilje u njima često predstavlja kao prirodna i neizbežna karakteristika ljudske interakcije, kao nešto što se kad-tad mora dogoditi. Ovakvo normalizovanje nasilja može da ima dalekosežne posledice po procese pomirenja.
Koliko istorijski narativi u lekcijama o raspadu Jugoslavije u srednjoškolskim udžbenicima istorije u Srbiji normalizuju nasilje tokom ratova devedesetih? U ovom tekstu predstaviću nekoliko ključnih zaključaka jedne obimnije analize koja je uključila sve srednjoškolske udžbenike istorije koji su odobreni za korišćenje u Srbiji.[i]
Ova analiza je pokazala nekoliko načina na koje udžbenici istorije normalizuju nasilje: lekcije o raspadu Jugoslavije ne predstavljaju antiratne pokrete, prikazuju početak oružanih sukoba kao nešto što se desilo samo od sebe, i aktere prikazuju isključivo kroz etničku kolektivnu prizmu.
Alternativa ratu ne postoji?
Nijedan od analiziranih srednjoškolskih udžbenika ne sadrži nijednu referencu na bilo koji od brojnih antiratnih pokreta, skupova, inicijativa ili aktivista protiv oružanih sukoba devedesetih. Nevidljivost članova društva koji su se u ključnim momentima borili protiv nasilja kao odgovora na krizu kreira sliku društva u kome je postojao apsolutni konsenzus podrške ratu. Ovakvo prikazivanje, pored toga što iskrivljuje istorijske činjenice, promoviše nasilje kao očekivani i prirodni odgovor na krizu koji ima podršku celokupnog društva.
Kako počinju ratovi?
Jedan od mehanizama normalizacije nasilja je i način na koji se predstavlja početak oružanog sukoba tj. momenat u kome su kriza i konflikt postali nasilni. Iako su udžbenici istorije doživeli nekoliko novih izdanja od „ratnih“ udžbenika iz 1993. godine, u srednjoškolskim udžbenicima koji se koriste u Srbiji i dalje istrajava tendencija da se ratovi opisuju kao da počinju sami od sebe. Većina analiziranih udžbenika momenat početka nasilja opisuje koristeći pasivne gramatičke konstrukcije i glagol izbitii, što se vidi iz sledećih primera:
„Borbe su izbile između pripadnika većinskog hrvatskog i manjinskog srpskog naroda.”[ii]
“Početkom 1998. godine novo ratno žarište izbilo je na Kosovu i Metohiji.”[iii]
Ovakav način prikazivanja kreira utisak da nasilje počinje skoro kao prirodna pojava i njegovo „izbijanje“ ne zahteva nikakvo dodatno objašnjenje. Ono što je još opasnije je da se na ovaj način prikrivaju akteri ovih događaja, njihova odgovornost i činjenica da je učestvovanje u nasilju proizvod njihove odluke.
Srbi, Hrvati, Muslimani
Iako uvodni delovi lekcija često diskutuju politička neslaganja, ulogu ličnosti, ekonomske faktore i međunarodnu politiku kao ključne faktore koji su vodili raspadu Jugoslavije, lekcije ne objašnjavaju kako su ove kompleksne ekonomske i političke prilike dovele do oružanih sukoba i na koje načine su ga (p)održavale. Umesto toga se objašnjenja nasilja svode na etničke dinamike i „objašnjavaju“ nacionalizmom. Jedan od načina na koji ovo možemo da primetimo jeste uporno korišćenje etničkih odrednica za celu grupu (Srbi, Hrvati, Muslimani, Albanci) za imenovanje aktera nasilja.
“. . . u Hrvatskoj je izbio oružani sukob između Hrvata i Srba . . . “[iv]
“Započet sukobom između Srba i Muslimana, 1993. godine postao je i muslimansko-Hrvatski.”[vi]
“Vođen je rat između Srba i Muslimana, ali i Hrvata i Muslimana.”[vi]
Ovakav diskurs o ratovima može navesti učenike na nekoliko opasnih zaključaka. Sa jedne strane, stiče se utisak da su svi pripadnici određene grupe učestvovali u nasilju dok se, sa druge strane, ono podržava kroz redukovanje kompleksnih sukoba na etničku komponentu. Možda najproblematičnije je to što se ovakvim prikazima prikrivaju stvarni počinioci – vojne i paravojne jedinice koje su zapravo učestvovale u oružanim sukobima, kao i kompleksna mreža ekonomskih i političkih interesa koja je uticala na početak i tok ratova.
Koju priču pričaju lekcije o raspadu Jugoslavije?
Analiza udžbenika uključuje i razumevanje narativnog okvira koji najčešće prožima celokupni tekst i nije nužno ispoljen u konkretnim primerima. Narativni okviri kontekstualizuju značenje i vrednost specifičnih istorijskih događaja smeštajući ih u šire istorijske procese. Oni određuju šta je moguće reći o nasilju koje je deo određenih istorijskih događaja. Što je još važnije, narativni okviri implicitno i eksplicitno uspostavljaju ciljeve za koje se vredi boriti i na taj način opravdavaju nasilje koje je počinjeno kako bi se oni postigli.
Lekcije o ratovima koji su pratili raspad Jugoslavije u srednjoškolskim udžbenicima istorije u Srbiji smeštaju nasilje u narativ o etničkim grupama koje pokušavaju da se zaštite jer su njihovi članovi ili njihov status ugroženi. Nadalje, iz lekcija se stiče utisak da je jedini način da se to ostvari stvaranje nacionalne države gde smo mi kao etnička grupa pod vlašću nas samih a ne drugih. Očekivano je da druge etničke grupe na istoj teritoriji funkcionišu slično i samim time žele da nas ugroze. Nacionalizmi se tretiraju kao prirodna pojava, a narativni okvir zdravo-za-gotovo pretpostavlja da se oni uvek vode nacionalnoj mržnji i nasilju.
Sve ovo ukazuje na činjenicu da način na koji se u udžbenicima istorije u Srbiji tretira nasilni raspad Jugoslavije daleko od pokušaja izgradnje kulture mira. Štaviše, udžbenici normalizuju nasilje izvršeno tokom raspada Jugoslavije. Normalizacijom nasilja udžbenici propuštaju priliku da mladima pošalju nedvosmislenu poruku o pogubnosti korišćenja nasilja kao metode za rešavanje trenutnih i budućih konflikata. Prvi korak ka denormalizaciji nasilja predstavljali bi udžbenici sa kompleksnijim prikazom ratova devedesetih koji bi uključivao antiratne pokrete, jasno identifikovao počinioce zločina i pozabavio se ekonomskim i političkim interesima koji su vodili rat.
Rodoljub Jovanović je doktorirao na univerzitetu Deusto (Bilbao, Španija). Fokus njegovog istraživanja su procesi pomirenja u post-konfliktnim društvima sa akcentom na ulogu obrazovanja u ovim procesima.
Tekst je nastao u okviru Memory Activism Fellowship-a u Fondu za humanitarno pravo.
[i] Jovanović, R. (2020). Intercultural Education in Post-Conflict Societies: Historical Narratives of the Breakup of Yugoslavia in Serbian High School History Textbooks. In C. Pica-Smith, C. N. Veloria, & R. M. Contini (Eds.), Intercultural Education: Critical Perspectives, Pedagogical Challenges, and Promising Practices. Hauppauge, NY: Nova Science Publishers, Inc.
[ii] Šarenac, D. (2015). Istorija za I razred trogodišnjih stručnih škola. Zavod za Udžbenike. (str. 148)
[iii] Perović, M., & Bojović, N. (2013). Istorija za Prvi Razred Trogodišnjih Stručnih Škola. Zavod za Udžbenike.
(str. 211)
[iv] Radojević, M. (2014). Istorija 3 i 4 Udžbenik za treći razred gimnazije prirodnomatematičkog smera, četvrti razred gimnazije društveno-jezičkog smera i opšteg tipa i četvrti razred srednje stručne škole za obrazovne profile pravni tehničar i birotehničar. (str. 376)
[v] Radojević, M. (2014). Istorija 3 i 4 Udžbenik za treći razred gimnazije prirodnomatematičkog smera, četvrti razred gimnazije društveno-jezičkog smera i opšteg tipa i četvrti razred srednje stručne škole za obrazovne profile pravni tehničar i birotehničar. (str. 377)
[vi] Becić, I. (2006). Istorija za II razred srednjih stručnih I umetničkih škola. Zavod za Udžbenike. (str. 165)
